АЙГЫПЫ РИН’ЭМЪЕТЫЛЬЫН ЙЪАЯК’ НУТЭТЭИНЫНИН

Текст на русском языке http://www.ks87.ru/056050124051051048048.html

Дина КЭУК’ЭЙ,мигчитльэн отделык нутэгъюлеткин Округкэн библиотекэн нынныльын Тан-Богоразын
gazeta@ks.chukotka.ru

Ынн’атал к’эглынангэт гитэ к’этпъоравэтльо, ыныкит ан’к’агыннэгн’ыттык. Лымн’э ынкэгйит рытомгавык грэп, ынк’оры– мляв, мин’кы гатан’ынкалырова эпакы рин’эмъетыльын йъаяк’ айгыпы, ынк’оры чинит ынк’эн рыкалыровык морыкы! «Пыннытвагыргын нымытвак н’энку, мин’кы авалёмка гэнтэ грэпыт», – нивк’ин Нутэтэин, микын н’утингивик нъэлгъэт 105 гивин’итти о’раттагнэпы
(1907-1970).

РЫКАЛЫРОВЫК ТЭН’ВЫТКУ ТОРМЛЯВ
Очеркык «Песни Берингова пролива» энантомгавыльа чукоткакэн литературак Юрий Рытгэвынэ гэкэлилин: «Еп н’инк’эю энма гымнан лыги гэтчылин, ин’к’ун нымытвальыт н’ирэк’ чымчывылга вальыт нымнымык – Увэлек ынкъам Науканык – ныльувылгык’инэт грапчанво-млявынво, э’митлёнат нытван’н’ок’энат плыткук ан’к’агыннэгн’ыттыгыргын… К’ръачетвылгыльыт нумэкэтк’инэт к’онпын’кэн таарон’о лынъёк выквык к’ача. Нэкэм нытэминн’ычьэтк’инэт увэлекин ан’к’агыннэгн’ыттыльын Атык ытри науканкэн айванальын Нутэтэин. Вэты эмк’ынгивик к’ръачетыльа рыкалыровъёлк’ылтэ турыльыт млявыт, ыныкит гаяата кытуркинэт, ынк’эн гивэ, вай к’ръачеттомгын эмэлкэ к’эевыркын ынкъам люнринъэтэнн’э игыр итыркын. К’эглынангэт, гитэ унмытэминн’ыльу, ин’к’ун ынк’эн рыкалыровык нотатомгырыкы, микырык гэгитэтэ ынкъам гаванлята млявыльын-грапчальын пытк’ынкалыровык».
Чиниткин грэпык ынкъам млявык Нутэтэинынэ ганкалыровлен итчымигчир ан’к’агыннэгн’ыттыльэн, нак’ам чинит нивиник’ин ынкъам ыныкит ныкынтэчьэтк’инэт ытри, колё нэргавк’эн ынкъам ныкоргычьатк’эн тумык рээн. Элгулек’-ым, ынк’эн вама энмэч ынан эмк’элелвынэ нэнантомгавымгок’энат тормлявыт ынкъам тургрэпыт. Ынан гантомгавленат млявыт «Сачкование сайки», «Охота на песца», «Охота на китов», «Строители домов», «Ворон».
1958 гивик науканыльыт рытымучьэвэ ганъялгытатленат чымче вальэты нымнымэты Нунямо. «Ялгытык Нунямогты, Нутэтэинынэ гантомгавлен эвынн’уткэкыльин ансамбль. Лыги тылгыркын, ынн’атал ытлён нык’итпыльэтк’ин ынкы, – нэнакэтъатк’эн Рагтын’ау, н’эвъэн Нутэтэинынин. – Репетицияплыткок нырагтык’эн коргытвагты, млявыт ыныкы гичиву нитк’инэт, э’митлёнат нэнатан’ынкалыровк’энат гыёлятынвы нутэтумгэ. К’ол мытинмык мытнъэлмык Увэлек, мин’кы ганымытваленат мургинэт чычеткинэльыт. Ынкы гымнин ы’вэк’учитэ гантомгавлен ансамбль «Уэлен»… 1965 гивик ансамбль гувичвыгитэлин этлы амчукоткальа, ымы москвальа. Ынн’ингивик Нутэтэин гэтчылин лауреато Ымроссиякэн гыюлчиткин нымнымкинэт овэчвынкалыровыльыт ынкъам эргыпатыльо мигчитльу культурэн РСФСР».

ТАН’ЭРГЫПАТГЪЭ ЭМИНЪЭТЭТЫК
Икутъэр гивин’итти Нутэтэин гитлин методисто округкэн Ярак вараткэн минъутэминн’эткин ынкъам ганымытвален Анадырык. 1968 гивик гантомгавлен профессиональныкэн лыгъоравэтльэн-айванальэн овэчвынкалыровкэн ансамбль «Эргыръон». Овэчвынкалыровкэн тэнмычьын тайкыма винрэтыльу гитлинэт гыютльэт путурэльыт лыгъоравэтльамэл ынкъам айванальымэл млявык Нутэтэин, Умк’ы ынкъам к’утти эвынн’уткэкыльыт. Нутэтэин гэнъэтлин нинъэйвыткульу айванальэн культурагъет ынкъам гитлин артисто «Эргыръок». Ытлён энмэч гэнпэвлин ынкъам н’энъянва нъэйн’эвк’ин «миргу Нутэтэин». Ынан ынн’атал гатан’ынкалыровлен тэн’вытку нымытвальэты округкэн эвыннымнымык эргыпатыльын мляв Тухелянын ынкъам Тепкелянын «Полет чайки против ветра» – «Рин’эмъетыльын айгыпы йъаяк’». К’эглынангэт, ынк’эн мляв, рыкалдыровъё Нутэтэинынэ, тан’эвын’, млявкэн мэйн’инъэтэт ынин. Ынн’от гатвылен ынк’эн мляв-грэп Юрий Рытгэвынэ: «Ынк’эн мляв, этъыманы, наяаркын варата, мин’кэмил пэраркын ынк’энын вагыргын, нымытвамгольын нутэк, вальын н’ирэк’ нутэтэгнык. Грэп-ым ынк’энын о’птыма лыплявыт, мин’кэмил ынпыяальо итыркыт н’эгти, вытрэтыльыт гычурмык н’ирэк’ майн’ан’к’ак к’ача. Грэп-мляв итыркын о’равэтльэн мэйн’ычимгъуну, э’митлён лин’нилюркын о’равэтльэты – ынан валёмыркынэн ынкъам чимгъуу лын’ыркынин тэн’ытръэч ынк’эн вагыргын, э’митлён ыныкы игырк’эй гаймычьо ынкъам тинэнк’итпын’у итыркын.
Ынкъам рыкалыровъё вагыргын млявык тэкэм к’онпын’кэнан’о итыркын, к’нур н’ан вагыргын гыролмакы итыльын грапчальык ынкъам млявыльык. О’равэтльарык, микырык ныгитэк’ин ынкъам нывалёмк’эн Нутэтэин, лыги нылгык’ин н’алгылчемгъогыргын, кычьыматгыргын ынкъам вэты ан’ъалчьатгыргын мимлытэгнык рэрин’эпкирн’ын’ык. Кытыйгын энмэч к’ынур н’ан нэналваттэпъайн’ак’эн. Ярарыткогырга к’ынур н’ан нинэчвик’ин вагыргын тан’амалван’ вальо – тан’ычьыгырго ынкъам а’к’авагырго, энъататгырго ынкъам кытвагырго.
Кытыйга гайъолен йъаяк’ гынонан’к’ак. Ынк’эната коргэты ритлинин йъаяк’, рычымк’эннинэт рилти ынкъам рылыпляннэн гатле тан’этъо чекыяагты. Янор йъаяк’ ролпэрагты гатвален ынкъам кытыйга гэныйк’унтэвлин. Э’квыргъам рилти вэты кытъыматгъат, мэн’к’о н’ан кэтгутвигъэт, лылетэ нэльун чекыяа вытрэтыльын ан’к’ачормын ынкъам моомгогъэ тайкаквыргын.
Икутъэр минутти галягъат, титэ млявымгогъэ ынпыначгын. Киткинук’эй пылмэрэвыльын эмынпэвык… Ынк’эн гэльулин еп амлявымгока ытлён. Игыр-ым гэльутэ кытъымэтыльын о’равэтльан айгыпы. Ынкъам йъаяк’ итгъи эрмэлтэтыльу кытыйгык ынкъам пыкиргъи ан’к’ачормык энмытагнык нъэлыльын…
Нутэтэинынэ ганкалыровлен мляв, ынкъам кытыйга э’вытлы нинэнтык’инэт ынинэт мынгыт-рилти, типъэйн’этумгу нитк’ин. Беринговкэн и’рвытгырыгйит нъэйн’эк’инэт йъаяк’ыт ынкъам ынк’энырык ныгитэк’ин о’равэтльан, микынэ нэнатаан’к’эн гатлен рэн’амъятгыргын. О’равэтльарык-ым ныгитэк’ин ынк’эн рин’эмйык чиниткин вагыргын млявык».
Ынн’атал к’эглынангэт Ю. Рытгэвынэ гатан’ытвылен мляв ынкъам рыкалыровъё ынк’эн!

АЙВАНАЛЬЫН-ЫМ – ЯГТАЛЫТВАРКЫН! КА-АЙ!
Ытлён лымн’э гитлин тан’поэто. Ынанъыттъыёл ынинэт тамэнн’ычьатгыргыт тастихн’ык гэлкытлинэт эргыпатыльа дальневостоккэн поэта Валентин Португаловына. Ынан льунинэт тан’ытвыёттэ вагыргыт эвынн’уткэкыльин. Нак’ам калеёттэ ынкъам елыльатъёттэ стихотвореният Нутэтэинынин гэльулинэт вытку 2008 гивик.
Въэтагнэты Нутэтэин гонмыкытрэватлен ынкъам гэк’итпыльэтлин нинъэйвык н’энъянвэты артистарыкы млявыт ынкъам грэпыт. Эмигчиркэ-ым вама ныгыннигн’ытитык’ин ынкъам ныннын’ыттык’ин, нывинрэтк’ин чычеткин колхозэты. Ынин мляв – ынк’эн кыляёттэ талян’кэнатан’вагыргыт. Гамгамлявык ынан нэнатвык’энат чиниткинэт чимгъут ынкъам нэнанымн’ылявк’эн чиниткин вагыргын.
Ытлён гак’этпынымытвален, ынан гэтэн’нинъэйвылинэт н’энъянвэты гаймычьыт ынкъам тан’вагыргыт варатэн.
Гэпэлк’этлин Нутэтэин 4 июлык 1970 гивик Увэлек.